O diariuszu

📅 Dziś piszemy o bitwie pod Werkami – wprawdzie odbyła się ona 21 X 1658 r., ale wieści o niej dotarły do Jana Antoniego Chrapowickiego, przebywającego wówczas na Podlasiu, dopiero na początku listopada… Dlaczego bitwa ta była tak ważna dla wojewody witebskiego? Czytajcie naszego posta❗Zaczynamy od nakreślenia historycznego tła…📖 Pierwsze lata zmagań Rzeczypospolitej z agresją moskiewską w połowie XVII w. stały pod znakiem wielkich klęsk i ucieczki mas szlacheckich na zachód. Dotyczyło to również Jana Antoniego Chrapowickiego i jego najbliższych. Oparł się aż na Podlasiu. Tu zaczął porządkować swoje zapiski, zaczynając swój diariusz z początkiem roku 1656. Wiele wskazywało, że na Podlasiu, choć na egzulanckim chlebie dane będzie Chrapowickim odetchnąć od grozy wojny. Wprawdzie garnizony carskie stały w nie aż tak dalekim Grodnie, także w Kownie i Wilnie, ale zawarty 3 listopada 1656 roku pomiędzy Rzeczpospolitą a Moskwą rozejm w Niemieży, gwarantował zatrzymanie działań wojennych przez wojska moskiewskie i kozackie, co przekładało się m.in. na bezpieczeństwo Podlasia. Toczące ciężką wojnę ze Szwedami państwo polsko-litewskie musiało w zamian za to i za sojusz przeciwko królowi Karolowi X Gustawowi zgodzić się na niezwykle ciężkie warunki, jak oddanie pod władzę cara zawojowanych ziem litewskich, oddanie zwierzchnictwa nad Kozakami, zgodę na obwołanie go na najbliższym sejmie przyszłym królem polskim. Co ważne, zgodnie z warunkami rozejmu, pan Jan Antoni mógł nawet wrócić do swoich dóbr. Jednak za cenę przysięgi na wierność carowi. Jakaś część szlachty wcześniej lub później decydowała się na to. On sam jednak na to się nie zdecydował, pozostając na Podlasiu.📖 Jednak jak to bywa, spokój długo nie potrwał. Car szybko się zorientował, że strona polska łudząc zgodą na warunki z Niemieży, gra na zwłokę. Od początku 1658 roku zaczął coraz gwałtowniej żądać ich spełnienia, m.in. zwołania sejmu, na którym miano go obrać królem polskim, który by objął tron po Janie Kazimierzu. W Warszawie stosowano kolejne uniki i wymówki starając się zyskać na czasie. Po śmierci Bohdana Chmielnickiego latem 1657 roku dyplomacja polska zdwoiła wysiłki, by coraz bardziej niezadowolonych z porządków wprowadzanych przez Moskwę na Ukrainę, przeciągnąć na swoją stronę. Opór strony polskiej i jej zabiegi nad Dnieprem coraz bardziej drażniły cara. W końcu, latem 1658 postanowił siłą wymusić na Polsce wypełnienie podjętych zobowiązań.📖 Na Kremlu zaplanowano uderzenie z rejonów obsadzonych załogami carskimi Wilna i Kowna w stronę Żmudzi, a z Grodna przez Podlasie w kierunku Mazowsza. Garnizony te miały zostać wzmocnione przerzuconymi z Połocka, Smoleńska i nawet z Ukrainy doświadczonymi pułkami moskiewskimi oraz posiłkami kozackimi. Szczęśliwie dla Rzeczypospolitej nadal całością swych wojsk zaangażowanej w wojnę ze Szwedami, Rosjanie do chwili podjęcia przez nich działań zdołali zgromadzić jedynie część sił, i to tylko w Wilnie. Za to na ich czele stanął rzutki i doświadczony wódz, kniaź Jurij Aleksiejewicz Dołgoruki.Na dworze królewskim doskonale zdawano sobie sprawę z zagrożenia. Zaraz ujawniły się dwie opcje. Jedna dążyła do finalizacji porozumienia z Kozakami, przeciągnięcia ich na stronę Rzeczypospolitej i wspólnego uderzenia na Moskwę. Druga przestrzegała przed zerwaniem układu z Niemieży, otwarcia drugiego frontu wobec niezakończonej wojny ze Szwecją, a nawet wepchnięcia Moskwy w sojusz ze Sztokholmem.📖 Zaognienie stosunków z Moskwą i groźba wznowienia wojny nie była tajemnicą dla szlachty. Zapewne i pan Chrapowicki z niepokojem obserwował rozwój wypadków. W razie jej wybuchu nie trudno było o to, by Podlasie stało się areną walk, a wówczas naszego pamiętnikarza czekała ponowna tułaczka. W Warszawie postawiono na wojnę z Moskwą, ale postanowiono jeszcze ją zwodzić do czasu sfinalizowania traktatów z Kozakami. Miały temu służyć ponowne rozmowy posłów królewskich i carskich w Wilnie, ale według strony polskiej powinny się one zacząć nie wcześniej niż by uzyskała ona pewne, pomyślne wieści z Ukrainy. Na Kremlu, zdając sobie doskonale sprawę z motywów działań Warszawy, postanowiono jak najszybciej wysłać do Wilna posłów, informując Warszawę, że czekają oni na polskich komisarzy w ostatnich dniach lipca. Rzecz jasna, po przyjeździe do litewskiej stolicy nie zastali ich tam. Demonstracyjnie wówczas wyjechali z miasta, oskarżając stronę polską o umyślne zerwanie rozejmu, co miało być pretekstem do wszczęcia działań zbrojnych jako formy nacisku na Rzeczpospolitą.📖 Do działania zaraz przystąpiła armia Jurija Dołgorukiego. Ruszyła w stronę Kowna a zaraz potem 30 sierpnia przekroczyła rzekę Wilię, którą w Niemieży wyznaczono granicą pomiędzy ziemiami litewskimi pod panowaniem cara, a ich resztką pod władzą króla. Było to jawnym rozpoczęciem działań wojennych. Oddziały carskie zaczęły pustoszyć zaatakowane ziemie i przymuszać szlachtę do przysięgi na wierność carowi.📖 Wieści o groźbie wojny docierały do stojącego na Żmudzi na czele dywizji lewego skrzydła hetmana polnego litewskiego Wincentego Korwina Gosiewskiego. Pozostawał on gorącym zwolennikiem sojuszu z Moskwą przeciwko Szwedom. Przekroczenie Wilii przez Dolgorukiego było dla niego szokiem. Uznał to za nieporozumienie. Ruszył ze swoimi wojskami przeciwko kniaziowi, z zamiarem zbrojnego przeciwstawienia się, ale przede wszystkim osiągnięcia porozumienia, a nawet nadziei powrotu do Inflant przeciwko Szwedom z posiłkami moskiewskimi. Jego pozycje wzmacniało to, że był z sejmu wyznaczony jednym z posłów królewskich do negocjowania w Wilnie. W tym czasie Dołgoruki zaczął cofać się w stronę Kowna. Wojska Gosiewskiego zdołały dopaść w dniu 8 września jego tylne oddziały i w dramatycznej walce uzyskać sukces. Kniaź jednak zdołał bezpiecznie wyjść z Kowna i dotrzeć z głównymi siłami do Wilna. Tam zaś miały rozpocząć się rozmowy, gdyż na Kremlu zdecydowano do nich wrócić. Tym razem Moskwa była zdecydowana zyskać na czasie wobec bardzo niekorzystnego dla niej rozwoju sytuacji na Ukrainie.📖 Na dworze królewskim wieść o sukcesie przyjęto z entuzjazmem. Komisarzom w Wilnie kazano przyjąć nieugiętą postawę wobec żądań Kremla, tym bardziej, by nie zrazić dopiero co pozyskanych sobie w Hadziaczu Kozaków. Hetmanowi wielkiemu Pawłowi Sapieże kazano koncentrować siły pod Wilnem. Z ogromną pewnością liczono na szybkie złamanie wspólnymi z Kozakami i Tatarami siłami potęgi Moskwy.📖 Rozmowy posłów królewskich i carskich w Wilnie zaczęły się 26 września. Z miejsca doszło do konfliktu i groźby ich zerwania. Żadna ze stron nie przejawiała chęci do jakichkolwiek ustępstw. Traktowano jednak dalej, gdyż obie dostawały tajne polecenia ich przewlekania ze względu na konieczność wyjaśnienia sytuacji na Ukrainie. Tymczasem hetman Sapieha zablokował Wilno od południa i wschodu demonstrując gotowość do walki. Wreszcie 7 października przybył Gosiewski. Szedł jako komisarz do traktatów, nadal licząc na porozumienie z Moskwą. Zgodnie z ustaleniami mógł zabrać ze sobą asysty tylko 300 ludzi. Obawiając się Moskwy zabrał 1200. Z nimi przekroczył graniczną rzekę Świętą i rozłożył się obozem w pobliżu Wilna, w miejscowości Werki. Hetman bardzo szybko się zorientował, że jego nadzieje na porozumienie są mrzonką. Szokiem dla niego były sugestie dyplomatów carskich o możliwym sojuszu Moskwy ze Szwedami. Do tego doszły groźby kolejnego ataku wojsk Dołgorukiego. Z drugiej strony coraz bardziej zdecydowane i potęgujące napięcie działania wokół Wilna prowadził Sapieha. Atmosfera stawała się coraz bardziej groźna.📖 W dniu 19 października posłowie postanowili zakończyć i odłożyć rozmowy. Na wieść o tym Dołgoruki zaczął wyprowadzać wojska przeciwko Sapieże. Wszczęciu walk posłowie królewscy zdołali zapobiec w ostatniej chwili. Dalsze wypadki świadczą jednak, że w tym czasie wódz carski musiał podjąć decyzję uderzenia na słabą grupę Gosiewskiego i do tej akcji przygotować swoje oddziały. Musiał się spieszyć, gdyż wobec zakończenia traktatów także hetman polny postanowił odejść z Werek.📖 Litewski obóz znajdował się na płaskowyżu wzniesienia nad Wilią. Górowało ono nad opadającym w dół zalesionym, pełnym wykrotów, rowów, miejsc podmokłych terenem. Dostęp do obozu był niemożliwy dla jazdy, z wielką trudnością dla piechoty. Łagodne podejście znajdywało się tylko od północno-wschodniej strony. Walory terenowe sprawiały, że pozycji tej można było długo bronić pod warunkiem posiadania dobrej piechoty i armat. Hetman jednak nie przyszedł walczyć, zabrał ze sobą tylko 1200 jazdy. Po dwóch tygodniach obozowania zapewne liczba ta znacznie się zmniejszyła. Na dodatek dłuższy postój i przekonanie o bezpieczeństwie podczas traktatów doprowadziły do rozluźnienia dyscypliny, zaniedbania straży. Naoczny świadek tak opisywał warunki obozowe: „Co strony nieporządku, obóz nasz od nieprzyjacielskiego w równej mili od siebie stał, bez okopu, bez dział, bez piechoty, przy pijatyce, przy bardzo małej ostrożności”.📖 Ruszając przeciwko Litwinom Dołgoruki zapewnił sobie olbrzymią przewagę, zwłaszcza w piechocie, czyli w sile ogniowej. Użył prawdopodobnie ok. 6-8 tys. żołnierzy, z których na pewno tylko część zdołał efektywnie użyć w walce. Wieczorem 20 października skoncentrował je na prawym brzeg u Wilii. Nocą zaś przesunął skrycie pod wzniesienie, a żołnierze w ciszy wdrapali się w pobliże jego szczytu, zalegając tam w oczekiwaniu na sygnał do ataku. Jazda zaś obeszła wzgórze by zająć pozycje na łagodnym podejściu do niego.📖 Przebieg bitwy znamy z kilku relacji. 21 października „rano jako człowiek człeka znać może” nastąpił nagły atak. Zaskoczenie było kompletne, zemściły się wszystkie zaniedbania Litwinów. Rosjanie podeszli niezauważeni tak blisko, że zaczęto ostrzeliwać się z pistoletów i walczyć na szable. Początkowo nikt nie wiedział co to za atak. Obudzony Gosiewski próbował organizować obronę, ale wyrwanym ze snu, często podpitym żołnierzom trudno było ubrać się, przywdziać rynsztunek, dotrzeć do koni, okulbaczyć je, odnaleźć oddział, sformować szyk itd. A wszystko to pod potężniejącym ogniem napierających zewsząd piechurów moskiewskich. Stąd mimo wysiłków hetmana opór był chaotyczny, mało zorganizowany. Mimo to pewne grupy jazdy litewskiej pod wodzą pułkowników Kazimierza Żeromskiego i Stanisława Lipnickiego z lokalnym powodzeniem starły się z Moskalami. Wyróżniła się też żołnierze spod chorągwi husarskiej Kazimierza Dowmonta Siesickiego. Przewaga wroga była jednak przytłaczająca. Piechota carska zdążyła już wejść na płaskowyż i wypychała Litwinów coraz bardziej ku łagodnej drodze u jego północno-wschodniego krańca. Być może Litwini widzieli tam drogę ratunku. Nie wiedzieli jednak, że i tam czekają na nich silne oddziały jazdy i piechoty carskiej. Ich gwałtowny atak na tyły cofających się ludzi Gosiewskiego złamał ostatecznie ich obronę. Żołnierze rzucili się do panicznej ucieczki. Wobec zagrodzenia właściwej drogi rzucali się do niej przez niebezpieczne parowy i wykroty w stronę przeciwną do Wilna. Uciekano w stronę przepraw na rzeczce Rzeszy. Okazała się ona trudna do przebycia i tam najwięcej Litwinów zginęło z rąk ścigających żołnierzy Dołgorukiego. W okropnym zamęcie nikt nie zauważył, co się stało z hetmanem. Jeszcze kilka dni po bitwie gromadzący się uciekinierzy nie umieli nic powiedzieć o jego losie. Dopiero po jakimś czasie dowiedziano się, że raniony, dostał się do niewoli moskiewskiej.📖 Bitwa nie trwała długo. Bo i nie mogła. Przytłaczająca przewaga Moskwy bardzo szybko zdusiła obronę kompletnie zaskoczonych, zdezorganizowanych Litwinów. Straty nie były dotkliwe. Liczono, że zginęło ok. 100 ludzi, a drugie 100 dostało się do niewoli. Najboleśniejszą stratą okazała się niewola rzutkiego, zdolnego hetmana, podpory stronnictwa królewskiego na Litwie. Pod Werkami rozwiał się też pierwszy entuzjazm i pewność siebie stronnictwa wojennego. Okazało się, że pokonanie Moskwy będzie wymagało znacznie większego wysiłku.📖 Nasz pamiętnikarz o klęsce dowiedział się dopiero 31 października. Wobec bliskości garnizonu moskiewskiego w Grodnie mogła ona nieść niepewność co do dalszych poczynań wojsk moskiewskich. Na szczęście minęło 10 dni i nic się nie działo. Dołgoruki odszedł z wojskiem do Smoleńska, uwożąc ze sobą Gosiewskiego i innych jeńców. Kreml zaś musiał zająć się problemami na Ukrainie i wschodniej Białorusi. Pan Jan Antoni mógł odetchnąć z ulgą. Tym razem groza zetknięcia się z wznowioną wojną go ominęła. Jednak tylko do czasu… K.K.👉 Więcej o naszym projekcie realizowanym na Wydział Historii Uniwersytetu Warszawskiego przeczytacie tutaj: chrapowicki.pl/🖼️ Portret Wincentego Korwina Gosiewskiego [po 1843] 🖼️ Portret Jurija Aleksiejewicza Dołgorukiego, ok. 1670 #historia #historiapolski #rzeczypospolita #diariusz #werki #Rosja #dołgoruki #gosiewski ... See MoreSee Less

Opis źródła

Dotychczasowe edycje

Pierwsza część

Druga część

Trzecia część

Diariusz Chrapowickiego jako źródło historyczne

Wojewoda witebski wpisywał do diariusza różnorakie informacje, takie jak:

O czym pisał Chrapowicki w okresie od kwietnia 1673 do listopada 1685?

Niewydana do tej pory część diariusza zawiera:

Projekt nr 11H 20 0211 88, realizowany w latach 2022-2027 w ramach grantu NPRH na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego